Xabier Soubelet - 33 15 Lehenda alizia

33 15 Lehenda alizia

Lehenda*: Alizia

* Lehen enda

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 257

ADITZAREN ADIERAZLEAK

-AL: erroa, sua

-D: niren adierazgarria

-B: hirena.

-G: hura, bera, 3.pertsonarena

-D+ z: gu.

-B+ z: zu

-B+ z+ i: zuek

-G+ z: haiek

-M: infinitiboa

-AL, ALI, IL: Nor nori nork

-SU: baldintza

-PE: ahalezkoa

-N: subjuntiboa

-T: iragana

-M: agintezkoa

-ALI: nori

- IL: nork

OINARRIZKO ATZIZKIAK

-A: absolutiboa (euskararekin kointzidentzia),muga-tua

-AZ: absolutibo anitza

-IL: (ergatiboa, k); ILZ: anitza

-AI: hor, lekua adierazten duena (an inesiboa)

-AIK: atzizkia, elatiboa (tik)

-AIG: (adlatiboa, ra)

-ALI: (datiboa, ri)

-DALG: (d, ni, al, g bestea) (asoziatiboa, kin)

– 258 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 258

– 259 –

-ILALI: (destinatiboa, rentzat) (il, zerbait, a, zerbait, li

nori)

-AF: (instrumentala, az)

-EI: gainekoa

OINARRIZKO ADITZ ATZIZKIAK

Erlatiboa: T ( t, izena)

Konjuntiboa: TT (aditzondoa, aditza, tt atzizkia) (n)

Konpletiboa: TAT (ela)

Kausala: TATT (elako)

Denbora: TATA (enean)

ADIERAZLEAK

-Z: anitza da

-M: aditz atzizkia, infinitiboak egiten dituena.

-M: amatasun eta emetasunena

-M!: agintezkoa

-AI: lekua

-EI: hotza

-ALS: hila (al, s misterioa)

-B: bestea.

-ZA: ar, arra.

-MA: emea

-S: ebentuala adierazteko (ASetik ateratako soinu

ebentuala)

-AL: nor

-ALI: nori

-IL: nork

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 259

-AIO: mugimendua

-P: beherantz eta azpikoa

-U: kontrarioa

HIZTEGIA

AL: ez

UAL: bai

ALAI: hitza (al, ai )

ALM: izan (al, m)

ILM: ukan (il nork, m, aditza)

MAL: bizia(m, al)

ALA: ura

DALD: izena(d, ni, al, d, gu)

SAL: geroa (s, ebentuala, al)

AMA: ama (m, eme)

ALMAD: emazte

ALIZTES: izterra

ALEI: izpaina, ezpaina.

IZBI: erditzea

SAL: lizuna

ALAI: izorrari

ZAL: gizon

DALB: haurra (d, ni, al, B, zu)

AION: gora

ALPON: behera

AIONIZ: zuhaitza

ZAL: haritza

SALZA: lizarra

ALALI: hurritza

– 260 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 260

ALDAZAI: iznarra

SAZA: larra

SAZAIP: belarra

ALPA: ibaia (al, p, beherantz)

ALPAZ: itsasoa (al ,p beherantz, z anitz)

ALPAZA: zizarea (Al, iza; P, azpikoa; ZA, arra)

ALTZA: itzala (Itzal ala itzar)

BEALA: zura (I mugatua)

DEALA: egurra

SEALA: elurra

UBEALA: hezurra.

ALALA: iturria

UAL: haitz

ALU: haizea

SIZA: bustia

SIUZA: idorra

AIONA: txikia

ALPONA: handia

DAIALS: gorria (d, ai, hor, als, hila)

DAIALS: gordina

IZALAZ: urdina

ALALO: herria

Bihotza: LUIZNA

Sentimendua: LUALARI ( LU, maitasunarekin doan

soi-nua, ALAR, isila.)

Dardara: LULUI

Jeloskeria: ZALUI (ZA, arra, LU, amodioa)

Jelosa: ZALU

Bihotzean sortzen den korapiloa DEALUIZI (Dealus,

odol gorria, Luiz)

– 261 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 261

Eder: OJ

Itsusi: JO

Nazkagarri: EZO

Maitagarri: BAIO

Bizar: NALZA

Ur hazi,esperma: USBI (ebentualaren Srekin)

Sortu: BUSAILAM (ebentualaren Srekin)

Gorputza: DAIALI

Titia: MEASLUDUI (ebentualaren Srekin)

Esnea: MEASLI (ebentualaren S erekin, agian haurra

haziko duena)

Amodiorik gabe: LUIZALO

Haurra: ALUIZI

Semea: ALZA

Alaba: LUME

Gazte: GAZALU

Zahar: ZABABALAI. (Zab, horia; fal, giza; lai, ra

atzizkia)

Bukatu: DAZARILIM (dazal, egin, ari, hil, M aditza)

Hasi: BEDAZALIM (B, sortu, dazal, egin)

Herria: ALALO

Jendea: DAIALIZA

ADITZAK

Etorri: RAIM (R! AI, hona, M, aditz atzizkia)

Joan: RAXIM (X, alderantzia markatzekoa, ad: Raim,

Raxim)

Horretan ageri da Raim, raxim baino lehenago izan dela,

nori bat izan balitz bezala, niri)

– 262 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 262

Egon: DAZOM (D+ Z, gu; O, bihotzeko, on)

Hartu: ZAM

Eman: MEXAM

Egin: DAZAL

Edan: ALAM (AL, ur; M, atzizki)

Jan: ALUDUM (AL, ur; UDU, gogor, M, atzizki)

Egarri: ALAD (D, ni)

Gose: ALUDUD

Larrua jo: RALAIME

Pixa egin: NALAM

Kaka egin: NALAUDUM

Ireki: MATEM (Meaemearena, Te pozaren soinu berria)

Itxi: EMATEM (Matemerem alderantzia)

Pentsatu: ALADA

ESALDI BATZUK

ALID ALI ALIZI: Alizia hitz egiten dut

AL GILED: Ura edaten dut

ALUEI!: Zer haize hotza!

DALIL GILEG DEALI: Gizonak egurra du

TEIL GILEG ALAI TEAL: Emukek izorratu du Emiz

Itsasora noa: ALZALAI DARAXI (AL, iza; Z anitza, ur guziak

biltzen diren tokia; LAIra. D, ni; RAXI, noa)

Itsasotik nator: ALZAIL DARAI.

Itsasoan nago: ALZALO DAZO

Itsasoko ura: ALZILO ALI

Emearen ura: MELAL ALI

Urik al da? GAL ZE AL(GAL= da, ze=rik, AL=ura)

– 263 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 263

Beraz ZE, partitiboaren ordez erabiliko den preposizioa.

Emetzat hartu nau: ME DO DAZA (ME, eme; DO, tzat berria;

D, ni; AZA, hartu) Beraz DO, tzat-rentzat hartuko dugu.

Instrumentalaren ordez:

Itsasoz etorri naiz: ALZ MI DARAI

Beraz MI, z ren ordezko berria.

IZENAK

Emuk Meil

Ukeme Ilme

Buk Nil

Ukiz Ial

Ukat Iled

Luk Sil

Izuk Alil

Urat Lud

Lizor Salai

Izar Alza

Emiz Mal

Eta beste hainbeste...

Horra hemen hizkuntzaren ama, aliziaren aditza,

AL-etik sortuta eta hiztegi guztia osatu zuena. IZaren ereduari

jarraituz eta euskararen morfologiari segituz, azpian dagoen

ALM aditza aliziaren mamia da. Agian ez den inoiz

galduko eta beregan euskarak eta Izanek segida izan duen

bezala, beste batzuengan berak ere aurkituko du; eta, ama

– 264 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 264

sekulan galtzen ez delako, berriro izango den semea euskara

ama izanen da, gure hizkuntza askaziari betiko iraupena

aurkiturik.

– 265 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 265

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 266

ALM aditz osoa

(AL, AL-ALI, AL-IL eta A-ALI-IL formetan)

INDIKATIBOA

ORAINA

De Dal

Be Bal

Ge Gal

Dez Dalaz

Bez Balaz

Bezi Balazi

Gez Galaz

IRAGANA

De Dalat

Be balat

Ge galat

Dez Dalazt

Bez balazt

Bezi balazit

Gez galazt

– 267 –

Aditzen taulak

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 267

BALDINTZA

Be subala

De Sudala

Ge sugala

Dez sudalaz

Bez subalaz

Bezi subazlaz

Bez sugalaz

ONDORIOA (1) ETA (2)

Dalape(t)

Balape(t)

Galape(t)

Dalazpe(t)

Balazpe(t)

Balazpezt(t)

Galazpet(t)

AHALEZKOA

ORAINA

De dalape

Be balape

Ge galape

Dez dalape

Bez balapez

Bezi balazpez

Gez galapez

– 268 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 268

IRAGANA

De dalpet

Be balpet

Ge galpet

Dez dalpezt

Bez balpezt

Bezi balzpezt

Gez galpezt

GEROA, HIPOTETIKOA (S ebentualaren marka da)

De dalspe

Be balspe

Ge galspe

Dez dalspez

Bez balspez

Bezi bals(a)zpez

Gez galspez

SUBJUNTIBOA

ORAINA (N subjuntibozko marka da)

Dalan

Balan

Galan

Dalazn

Balazn

Balaznez

Galazn

– 269 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 269

IRAGANA

Dalant

Balant

Galant

Dalanzt

Balanzt

Bazlanzt

Galanzt

AGINTALDIA

M agintezko marka da

Be maba !

Ge maga !

Bez mabaz !

Bezi mazbaz !

Gez magaz !

– 270 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 270

AL-ALI

INDIKATIBOA

ORAINA

AL ALI

D AL (a) DI

B AL (a) BI

G AL (a) GI

D A (a)Z DI

B AL (a)Z BI

B AL (a)Z(a)Z BI

G AL (a)Z GI

IRAGANA

AL ALI

D AL (a) DI T

B AL (a) BI T

G AL (a) GI T

D AL (a)Z DI T

B AL (a)Z BI T

B AL (a)Z(a)Z BI T

G AL (a)Z GI T

– 271 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 271

BALDINTZA

ORAINA

AL ALI

SU D AL DI

SU B AL BI

SU G AL GI

SU D AL(a)Z DI

SU B AL(a)Z BI

SU B AL(a) Z BIZ

SU G AL(a)Z GI

Fonetikoki anitzeko Za ahoskagaitza denean, aditzaren

atzean jartzen da: SUBALAZBIZ

ONDORIOA (1 ETA 2)

AL ALI

D AL DI(t)

B AL BI(t)

G AL GI(t)

D AL(a)Z DI(t)

B AL(a)Z BI(t)

B AL(a) Z BIZ(t)

G AL(a)Z GI(t)

Bigarren ondorioak T bat hartzen du.

– 272 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 272

AHALEZKOA

ORAINA

AL ALI

D AL PE DI

B AL PE BI

G AL PE GI

D ALZ PE DI

B ALZ PE BI

B ALZ PEZ BI

G ALZ PE GI

IRAGANA

AL ALI

D AL PE DI T

B AL PE BI T

G AL PE GI T

D ALZ PE DI T

B ALZ PE BI T

B ALZ PEZ BI T

G ALZ PE GI T

– 273 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 273

GEROA, HIPOTETIKOA

AL ALI

D AL S PE DI

B AL S PE BI

G AL S PE GI

D ALZ(a) S PE DI

B ALZ(a) S PE BI

B ALZ(a) S PEZ BI

G ALZ(a) S PE GI

SUBJUNTIBOA

ORAINA

AL ALI

D AL DIN

B AL BIN

G AL GIN

D ALZ DIN

B ALZ BIN

B ALZ BIZN

G ALZ BIN

– 274 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 274

IRAGANA

AL ALI

D AL DINT

B AL BINT

G AL GINT

D AL DIZNT

B AL BIZNT

G AL GIZNT

AGINTALDIA

AL ALI

MA B AL BI

MA G AL GI

MA B ALZ BI

MA B ALZ BIZ

MA G ALZ GI

– 275 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 275

AL-IL

INDIKATIBOA

ORAINA

AL IL

D L(e) D

B L(e) B

G IL(e) G

D IL(e)Z D

B IL(e)Z B

B IL(e)Z B(e)Z

G IL(e)Z G

IRAGANA

AL IL

D IL(e) D(a) T

B IL(e) B(a) T

G I(e) G(a) T

D IL(e)Z D(a) T

B IL(e)Z B(a) T

B IL(e)Z(a)Z B(a) T

G IL(e)Z G(a) T

– 276 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 276

BALDINTZA

ORAINA

AL IL

SU D IL D

SU B IL B

SU G IL G

SU D IL(a)Z D

SU B IL(a)Z B

SU B IL(a)Z B(a)Z

SU G IL(a)Z G

Fonetikoki anitzeko Za ahoskagaitza denean, aditzaren

atzean jartzen da: SUBILAZBAZ

ONDORIOA (1 ETA 2)

AL IL

D IL D(t)

B IL B(t)

G IL G(t)

D IL(a)Z D(t)

B IL(a)Z B(t)

B IL(a) Z BaZ(t)

G IL(a)Z G(t)

Bigarren ondorioak T bat hartzen du.

– 277 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 277

AHALEZKOA

ORAINA

AL IL

D IL PE D

B IL PE B

G IL PE G

D ILZ PE D

B ILZ PE B

B ILZ PEZ B

G ILZ PE G

IRAGANA

AL IL

D IL PE Da T

B IL PE Ba T

G IL PE Ga T

D ILZ PE Da T

B ILZ PE Ba T

B ILZ PEZ Ba T

G ILZ PE Ga T

– 278 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 278

GEROA, HIPOTETIKOA

AL IL

D IL S PE D

B IL S PE B

G IL S PE G

D ILZ(a) S PE D

B ILZ(a) S PE B

B ILZ(a) S PEZ B

G ILZ(a) S PE G

SUBJUNTIBOA

ORAINA

AL IL

D IL Da N

B IL Ba N

G L Ga N

D ILZ Da N

B ILZ Ba N

B ILZ BaZa N

G ILZ Ba N

– 279 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 279

IRAGANA

AL IL

D IL Da N T

B IL Ba N T

G IL Ga N T

D IL DaZa N T

B IL BaZa N T

G IL GaZa N T

AGINTALDIA

AL IL

MA B IL B

MA G IL G

MA B ILZ B

MA B ILZ BaZ

MA G ILZ G

– 280 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 280

AL-ALI-IL

INDIKATIBOA

ORAINA

AL ALI IL

AL(z) DI(a) D

AL(z) BI(a) B

AL(z) GI(a) G

AL(z) DI(a) D(a)Z

AL(z) BIZ(a) B(a)Z

AL(z) GIZ(a)z(a) G(a)Z

IRAGANA

AL ALI IL

AL(z) DI(a) De T

AL(z) BI(a) Be T

AL(z GI(a) Ge T

AL(z) DI(a) D(a)Ze T

AL(z) BIZ(a) B(a)Ze T

AL(z) GIZ(a)z(a) G(a)Ze T

– 281 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 281

BALDINTZA

ORAINA

AL ALI IL

SU AL(z) DI(a) D

SU AL(z) BI(a) B

SU AL(z) GI(a) G

SU AL(z) DIZ(a) D(e)Z

SU AL(z) BIZ(a) B(e)Z

SU AL(z) GIZ(a) G(e)Z

IRAGANA

AL ALI IL

SU AL(z) DI(a) D(e) T

SU Al(z) BI(a) B(e) T

SU AL(z) GI(a) G(e) T

SU AL(z) DIz(a) D(e) T

SU AL(z) BIz(a) B(e) T

SU AL(z) BIz(a) B(e)Z T

SU AL(z) GIz (a) G(e) T

– 282 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 282

ONDORIOA

AL ALI IL

AL(z) DI(a) D

Al(z) BI(a) B

AL(z) GI(a) G

AL(z) DIZ(a) D(e)Z

AL(z) BIZ(a) B(e)Z

AL(z) GIZ(a) G(e)Z

– 283 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 283

AHALEZKOA

ORAINA

AL ALI IL

AL(z) DI(a) PE D

Al(z) BI(a) PE B

AL(z) GI(a) PE G

AL(z) DIZ(a) PE D(e)Z

AL(z) BIZ(a) PE B(e)Z

AL(z) GIZ(a) PE G(e)Z

IRAGANA

AL ALI IL

AL(z) DI(a) PE D T

Al(z) BI(a) PE B T

AL(z) GI(a) PE G T

AL(z) DIz(a) PE D(e)Z T

AL(z) BIz(a) PE B(e)Z T

AL(z) GIz(a) PE G(e)Z T

– 284 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 284

HIPOTETIKOA

AL ALI IL

AL(z)aS DI(a) PE D

Al(z)aS BI(a) PE B

AL(z)aS GI(a) PE G

AL(z)aS DIz(a) PE D(e)Z

AL(z)aS BIz(a) PE B(e)Z

AL(z)aS GIz(a) PE G(e)Z

– 285 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 285

SUBJUNTIBOA

ORAINA

AL ALI IL

AL(z) DI(a) D aN

AL(z) BI(a) B aN

AL(z) GI(a) G aN

AL(z) DI(a) D(a)Z aN

AL(z) BIZ(a) B(a)Z aN

AL(z) GIZ(a)z(a) G(a)Z aN

IRAGANA

AL ALI IL

AL(z) DI(a) De T aN

AL(z) BI(a) Be T aN

AL(z) GI(a) Ge T aN

AL(z) DI(a) D(a)Z T aN

AL(z) BIZ(a) B(a)Z T aN

AL(z) GIZ(a)z(a) G(a)Z T aN

– 286 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 286

AGINTALDIA

AL ALI IL

MaB AL BI B

MaG AL GI G

MaB ALZ BIZ B

MaB ALZ BIZ BaZ

MaG ALZ GIZ G

SU kendu eta PE azkenean ezarri, T bakarrik lehenarentzat.

Adibidez, nioke (nik hari zerbait)= ALIGADAPE(T)

Hark niri: ALIDAGAPE (T)

– 287 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 287

AHALEZKOA

Baldintzazkoa ondorioarekin ez nahasteko, nori formetan

I bi aldiz ezarriko da, pertsonaren aurrean eta atzean.

AHALEZKO ORAINA ETA LEHENA:

AL ALI IL

AL I+D+I(a) D(a) PE (t)

AL I+B+I (a) B(a) PE (t)

AL I+G+I(a) G(a) PE (t)

AL(z) I+D+I(z)(a) D(a) PE (t)

AL I+B+I(z)(a) B(a) PE (t)

AL(z) I+B+I(z)(a) Be) PE (t)

AL(z) I+G+I(z)(a) G(a) PE (t)

Hipotetikoa egiteko, iraganezko azken T a kendu

SUBJUNTIBOA

AL ALI IL

AL I+D(a) D(a) T(a) N

AL I+B(a) B(a) T(a) N

AL I+G(a) G(a) T(a) N

AL I+D(a)z D(a)z T(a) N

AL(a)z I+B(a)z B(a)z T(a) N

AL(a)z I+B(e)z B(e)z T(a) N

AL(a)z I+G(a)z G(a)z T(a) N

– 288 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 288

AGINTEZKOA

AL ALI IL

- - D(a) -

- - B(a) B

M(a) G(a) G(a) G

- - D(a)z D(a)z

- - B(a)z B(a)z

- - B(e)z B(e)z

M(a) G(a)z G(a)z G(a)z

Aditz berri honek 1928 forma ditu.