A

Zaharrenak leize haren inguruan gelditu ziren, eta, bidean

abiatzeko gertu ginenak, gazteagoak, jadanik bideari lotzeko

prest ginauden. Zer adin genuen ez genekien. Beti birsortzen

ari ginela zirudien, adin berdinez birjaiotzen, gazte batzuen

indarrez eta agure batzuen gogoaz. Ametsa, mundu osoan

izango den ametsa, gaztea gorputzez eta indarrez eta adinekoa

zentzuz eta gogoz, eta berriro halaxe sortu. Nik ere ez

dakit zer adin nuen, beti itxura berekoa bainintzen eta beti

ere aitzinera joateko gogo berarekin. Hainbeste erroitz, amildegi

eta denboraren nozio galtzeagatik, burua nahasia neukan,

baina adimen beteriko nahasmen zentzudunezko burua.

Gazte ala zahar, jakin-gosez beterik ginaudenok, aurrera jo

genuen. Han gelditu zirenek pena eman zidaten, haien etorkizuna

leizean sartuko zutela banekielako. Nire herrikoak ez

izan arren, arras gureganatu genituen, eta haien betiko isolamenduak

tristatu ninduen. Bidean uzten baitzituzten semealabak,

bilobak, ilobak eta lagunak. Besterik egiteko ez

zegoela etsitu nintzenean, bidea aurrerantz hartu genuen,

– 81 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 81

nork malkoak begietan, nork agurra bihotzean. Betiko jokabidea

geneukan, ibai bazter haien aldamenetik ibiltzea, korrontearen

kemenak behealdera bultzaturiko izaki batzuen

antzera. Txoriak bururatu zitzaizkidan. Azken erroitzetik ezagutu

izan genuen paisaia ez zen batere aldatzen, dena orlegia,

zuhaitzez beteta, mendixkak ezker eskuin, zerua

urdin-urdina, ura lagunbide, ekia berobide. Karakoilak

oraindik jaten genituen, baina arrainak ere bai, eta arrantzan

aritzeko trebezia eskuratu genuen. Harrapatzen genituen

arrainak IZokinak deitu genituen.Txoriak hegaka haIZearen

aurka zebiltzan antzera, IZokinak uraren indarraren aurka zigoten,

harriz harri, jautsiz jautsi.

Gu ere zerbaiten aurka genbiltzan; beharbada patuaren

aurka, baina hori oraindik ez genekien.

Ur barnetik izokinak ateratzen genituenean, gordin-gordinik

ahoratzen genituen, IZaren barnetik IZaren barnera.

Behin baino gehiagotan elikadura hoberena hura genuela

pentsatu nuen, bizigarriarena behintzat. Ihizian harrapatzen

genituenak ere lehen baino askoz txikiagoak ziren: batez ere

erbiak eta txoriak, nahiz eta basahuntzak, oreinak, basurdeak

eta halako animalia kozkorrak jakitzat ehizatu ere bai.

Lehengo ehiza-bideak ere osoki aldatu genituen, eta arkuak,

zagitak, dardak eta lazagaiak egiten hasi ginen. Xederak eta

arteak egiten ikasi genuen, batez ere gurekin zetozen leizetar

horien erakaspenez. Haiek leizetik behera eta beti leku beretara

jaisten zirenean, arteak ezartzen zituztela adierazi ziguten,

haiek sedentariotasunaren ondorioak baitziren.

Emiz nekaturik zegoen; gurekin zeuden beste emazte eta

haurrak ere bai. Gizonak hura aitortzera ez zirela ausartzen

iruditu zitzaidan, hura ligatzeko bideetatik bat baitzen, beharbada

lehenbizikoa. Nahiz eta haien arteko elkarpenetan

– 82 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 82

elkartu zitzaigunak bat edo bestearekin aritu, nahiagoak denek

bazituzten; eta, gero eta gehiago, neska berdinarekin larrua

jotzen ikusten genituen; baina, horretarako, baiezkoa

jaso behar zuten, eta bakoitzak bazuen bere teknika. Bidean

azkarki jarraitzea eta ahulezia ez erakustea haietako bat zen.

Bakoitzak bere lana zeukan: batzuek arrantza, besteek

egurra biltzea eta sua piztea, besteek, aldiz, dardak eta lazagaiak

osatzea, beste batzuek arrainak eta ehizakia erretzea,

denek eginbeharra zuten, eta gizarte baten lehen oinarriak

tinkatzen hasi ginen, neurri handi batean aurkitu genituen

gizaki berriei esker. Zenbat denbora elkarrekin iragan genuen

ez nekien, belaunaldiak ustekabean pasatzen baitziren. Gure

arteko batzuk arras filosofikoak ziren, itxuraz behintzat, eta

ordu pila bat eguzkiari ala ilargiari begira iragaten zuten;

beste batzuk biziki kontenplatibo bihurtu ziren, eta ibaiko

uraren dirdirei so orduak ematen zituzten. Lasaitasun luze

hura laster hautsi zitzaigun mendi kasko hartatik beste giza

talde bat agertu zitzaigunean eta berehala patar iraingarri haren

gainetik oihuka hasi zitzaizkigunean. Guk borrokatzeko

gogorik ez geneukan, baina haien xedea ez zen batere baketsua.

Harriak botatzen hasi ziren, urrats batzuk aitzinera

emanik, beti oihuka eta irainka. Gure arteko bat harri kaska

batez lurrera bota zutenean, ikaratzen hasi nintzen. Nahiko

hurbil genituen; eta, begirada arin batez, ihizirako generabiltzan

dardak prestatu behar genituela denok ulertu genuen.

Arroka haien atzetik eta denok bat eginez, zagitak bota genizkien,

haien bospasei lagun bertan behera erailez.

Harriturik, atzealdera egin zuten, indarrak gure aurka ez

zuela balio ikusirik. Nik ez dakit zenbat denbora egon ginen

bata besteari begira. Azkenean, gure emazteak urratsez urrats

hurbildu zitzaizkien, bakearen antzeko zerbait egin zezaten;

– 83 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 83

eta, hor, gure xedea gudagarria ez zela ohartu ziren. Haien

gordelekutik atera, eta gureganantz hurbiltzen hasi ziren, zakur

ezezagun batzuen pare, lehenik emeak eta gero gu usaintzen,

lurrintzen, sarramuska1 eta arkumaka2. Egun batzuen

buruan, gutarrak bilakatu ziren, eta jaso izan zuten debeku

bakarra emazteak ukitzea izan zen. Nahiz eta ibaian gu baino

beherago egon, ur-jauzi garai haren arokoak ziruditen, zurruta

haren iturria baino garaiagokoak, goiko mundukoak,

orain dela gutxi aurkitu genuen populua baino atzerakoiagoak.

Aitzinamendu gutxi zeukaten, batez ere hizkuntza mailan;

eta, laster, gure kontzeptuak ikasi zituzten. Emeki-emeki

jadanik emazte haren bozak esandakoa baieztatzen hasi nintzen,

gu ginela euskara eta euskal populuaren egiteko sortu

ginen bakarrak, leizetik zetorren gure bide zuzena zela etorkizunarena

eta ezker-eskuinetik erantsitako herri berrien patua

guri lotzea zela, gure erakaspenak har zitzaten. Nahiz eta

haiek guri gauza berriak erakarri, garrantzitsuak ez zirela zirudien,

eta herria osatzeko bazterrak baizik ez ziren.

Emaztearen bozak behin esan zidan ere gu eraikitzen ari ginen

gizarte berri horretan fenomeno horiek errepikatuko zirela,

eta beti gu zapaldu nahiko gintuztenak agertuko zirela,

gehienetan indarraren bitartez, baina misioa bururaino eramateko

eginak ginela, bereziki neu. Ideia horri jarraituz, gero

eta jende gehiago gure mintzamolde hura bereganatzen

ari zela ohartu nintzen, gu, gure seme-alabak eta askazi guzikoak,

Emizen jendeak eta azken unean aurkitu genituen beste

gizaki basak… eta, noski, geroago etorriko ziren guztiak. Zer

egin edo nola jokatu berdin zitzaidan, bide egokitik inoiz ez

nintzela aterako banekielako, sen batek bultzaturik hura sentitzen

nuelako, bederen. Benetako hizkuntza gizarteratzen ari

– 84 –

1 Marmarka

2 Kurrinkaka, marmarka

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 84

zitzaigun, eta behar berri guziei hitz bereziak eransten genizkien.

Euskara benetan osatzen eta koskortzen ari zen,

nahiz eta aspalditik asmakuntza horretan ez aritu.

Denak batean, aurkitu genuen toki zoragarri hartan gelditu

ginen eta luzerako hantxe bizileku hartu genuen. Hiru populuek

osaturiko herri bat eginez eta gure arteko

nahasmenak bateratze berriak ekarriz, eremu hartan zebilen

talde handiena gu ginela iruditu zitzaidan, gure lehengo araberan,

beste gainerakoek txikiak izan behar zutelako. Herri

ahalmena sortzen ari zitzaigula ohartu nintzen, eta gizarte

berri haren zementuak eraiki genituen, bakoitza bere lanari

lotuz, lan materialei nola bizirako oinarrizkoei hala espiritual

eta artistikoei. Batzuk langile amorratuak ziren, beste batzuk,

aldiz, ez, nahiko alperrak agerturik. Horretan ere, bakoitzaren

nortasuna eraikitzen hasi zen.

Emeki-emeki, lan berri batzuk jalgi ziren, batez ere lantresneria

berriari lotuta zeudenak, eta haien fabrikazioan

denbora asko pasatzen genuen, prezisio handiko tresnak baitziren.

Produkzio gizartean sartzen bagina bezala, lan-katea

asmatu genuen. Batek harria zorrozten zuen, besteak giderrak

zehazki zizelkatzen zituen, beste hark zuhaitz eta landare

berezi batzuetatik biltzen zituen soka naturalez biak tinko lotzen

zituen; eta, poliki-poliki, zerbait hausten zitzaigunean

tresna osoa ez genuela bota behar ohartu ginen, hautsitako

zatia baizik, batzuetan harria, besteetan zura edo soka eta

hura aldatu bakarrik, giderra betiko atxikiz. Seriean eginik,

tresnak altxor batzuen modura gordetzen genituen, eta industriaren

etorkizunari beste irekidura bat eman

genion.

Etorri berriek gure bizimodu aitzinatuagoa jelosten zuten,

batez ere era berrira egokitu zitzaigun pentsamena, haiek

– 85 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 85

baino askoz adituagoak ginelako. Gure mailara iristeko denbora

puska bat behar izan zuten, nahiz eta beti nabaritu atzerapen

zerbait bazutela. Haien lana bareak biltzea eta ihizian

aritzea zen, eta hori ongi egiten bazekiten; arrantza eta ihiziko

tresnen aldatzen, aldiz, ez. Gure herrian sortu ziren desberdintasunak

nabarmenak ziren, eta, nahiz eta arrazoi

desberdinengatik izan, luzerako hala jarraitu zuten.

Bazkaltzera eseri ginen eta berriki ezagutu genituen

fruitu zaporetsuak ahokadaz jaten hasi. Neurririk gabeko

zanpaldi haiek tirriteri1 handiak erakarri zizkiguten, eta gure

arteko zenbaitzuk arras eritu ziren, eta kakeria haien

arrazoiak ez ezagutzeagatik, berriz ere, azpiko huste izugarri

haietan erortzen ziren, berriro zukutsu jaki haietatik ase

arte jaten zutelako.

Zuhaitzetan zintzilik zeuden kolorezko borobiltxo haiek

biltzen hasi ginenean, freskura sartu zitzaigun, hainbeste jaki

sendotaz asperturik baikinauden, baina besterik ez genezaguen.

Gure elikaduraren aberastasuna abiatzen zegoen, eta

bitamina guziak erakartzen zizkigutenak jaten hasi ginen: haragiak,

arrainak, fruituak, bare karakoilak, belarrak, fruituak

eta beste hainbeste. Sukalde berriaren lehen urratsak eginak

zeuden, laster sukalde tradizional bihurtuko zitzaiguna, ilaunetik

ohiturara eramaten gintuen betiko zirkuituan sartuta

bagina bezala.

Sekulan ez nuen gerezirik ikusi; binaka zeuden, zintzilik,

guri deika, gorrixkak, gure niniken elean, batzuk hirunaka,

gutxienak, gauza bakoitzaren berezitasunari garrantzi handia

emanez, beste batzuk soil-soilik, ez-parekotasuna behin eta

berriro goraipatuz. Nire artearen ikuspegiarekin lotu nituen.

Txorien gosea asetzeko eginikoak zeudela ohartu ginen; eta,

fruitu ilun bezain urdun gozoek txoriak harrapatzeko aukera

– 86 –

1 Kakeri

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 86

eman ziguten. Zuhaitzetara igo eta gereziak jaten genituen

bitartean, arte eta xederak ezartzen genituen, txoriak harrapa

genitzan, eta kolpe batez bi elikagai hartzeko gaitasuna ikasi

genuen.

Emizen sabela hantzen ari zela ohartu nintzen; eta, laster,

haurra izan genuen. Besteek ere bai, eta gure jendearen kopurua

biziki gehitu zen. Ezin hobeki ginen toki hartan; eta,

nahiz eta niri oinetan xinaurriak ibiltzen zitzaizkidan, besteen

nahia errespetatu behar nuen; baina egun hartan gainera

erori zitzaigun ekaitza, eta gure adar eta larruz eginiko egoitzak

airatu zirenean, ibai ertz hartatik lekutu behar genuela

erabaki genuen. Izugarrizko tximistek inguruko haritzak jo

zituzten eta bospasei gereziondo burutik behera suntsitu zituzten

ere. Suntsipen ikaragarrian sartuta ginauden eta zinez

beldurtu ginen, ortzantzaren1 hotsa ezin krudelagoa agertzen

baitzitzaigun, krudela bezain erailea. Tximisten argiak hodei

beltzetik ateratzen ziren argi indartsu bezain ikaragarriak ziren,

zeruaren estalpe iluna beste mundu batean bizi bagina

bezala zegoen, argirik gabeko mundua, oinaztura2 gaiztoek

argitzen zuten mundu ilun bezain beldurgarria.

Emiz nire kontra zegoen, beste emazteak bezala, bakoitzak

norbaiten babespean egon nahiz, eta haurrak haien besoetan

ala hanketatik heldurik. Inork maite ez zuen gizona,

aldiz, bakar-bakarrik egon zen; gure taldean halakoa bazegoen

ere. Gaiztoa, zorrotza, bortitza, berekoia, besteen aholkuak

onartzen ez zituena. GIZOR eman nion izena, behin

sekulan ez dudana ahantziko egiten ikusi bainuen. Emiz indarrez

bereganaturik, bortxaz estali nahi izan zuen. Lepora

jauzi egin niola gogoratzen nintzen, Emiz haren erasoarengandik

salbatzeagatik, noski, baina gizon hura jasangaitza

1 Trumoia

2 Tximista

– 87 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 87

egiten zitzaidalako ere bai. Gizor izena jalgi zitzaidanean,

Emiz egiatan maite nuela ohartu nintzen.

Zergatik GIZOR? Ez nekien! Edo bai. Instintuz edo senaz

atera zitzaidan hitz hori ezin hobekiago laketzen zitzaion, G

eta IZ horiek, gu, GIZak, GIZakiak markatzen zutelako, Izor,

OR Emiz hor berean hartu nahi izan zuelako baina ere denak

izorratzen zituelako; eta esanahi hori aise geroago gogoan

hartu nuen.

Horren ondotik, GEZUR eta IZPA, (espa, jelosia) ere asmatu

nituen.

Gure bidean aurrera ginoazin, urratsez urrats, pausoz

pausa, ahal bezain zuhurki. Nire buru arina bazterturik, neukan

helburu tinkora abiatzen nintzen; ustekabean, besteak

ere bai. Ahuntzei erroz atera genizkien larruak jantzitzat hartu

genituen, eta nahiko ongi estaltzen gintuzten,

usain txarrekoak izan arren. Oinetan ezarri genituen larru

txapinek zango-zolak babesten zizkiguten ere. Gure oinak

txantxetakoak ez ziren, zapata-zola batzuen antzekoak, gogor-

gogorrak, baina zauri idorrez eta orbainez beteta.

Mendiak, amildegiak eta erroitzak jaisten hasi ginelarik, harri

zorrotzen ebakidurak nabarmenak zagerizen, eta ahuntzen

larru lehorrak beharrezkoak genituen.

Amiltze berririk ez zegoen, gure biziaren segida hari berekoa

baitzen, logikak aurrera eramaten gintuen berezko

etorkizunez egina. Hizkuntzaren pareko biziaren puzzleari

elementu berriak eransten genizkion, bai jateko ala ehizatzeko,

arriskuez babesteko edo janzteko; gelditu gabe, gure

egona hobetzen zuten gauza naturalez betetzen genuen.

Adarrez eta larruz eraikitako etxolatxo batzuk aurkitu genituen.

Lokatz gogorrez estalirik zeuden. Eransten genituen

guztiek hobekuntzaren bidean jartzen gintuzten, osaketaren

– 88 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 88

bidean; eta, emeki-emeki, gero eta soinu eta kontzeptu

gehiago genuen, gero eta mintzaira aberatsagoa, gero eta irakaspen

gehiago, gero eta bizi hobea.

Gure inguru hartan bizirik ez zen ageri. Zerbaiten igurika

egon ginen, luzaz. Bidea jarraitu genuen.

Lehen aldiz, gure aurrean zagerien beste giza taldetxo hura

menditik ez zetorren, eta, gu bezala, ibaiaren bazterrean

bizitoki hartu zuten. Urrundik begiratu genituen, kuka-mikuka,

eta aski gozoki bizitzen zirela nabaritu genuen.

Jadanik, beldurraren aroan ez ginen bizi eta hurbildu gintzaizkienekin

elkar ezagutza gozoki bezain lasaiki egin genuen.

Oihurik gabe, borrokarik gabe, gorrotorik gabe. Nahiz

eta hizkuntza mailan atzeratuak izan, haien gizarte antolakuntza

aurreratuta zegoen, bakoitzak bere eginbeharra baitzeukan,

nor hargin, nor zurgin, nor lurgin, nor urgin.

Lehen aldiz, egoitza iraunkorrak ikus genitzakeen, harriz eta

lohiz eginiko etxe mota txikiak, osoki babeskorrak; eta, leize

ilunetik urruti izan arren, haiek bezain ongi pentsatuta zeuden,

bizi modernoan murgildurik zegoen populu baten bizilekuak,

egoile bilakatzen zituztenak, gizarte iraunkor baten

erakusleak. Lehen aldiz ere, gure leizeak gaurkotasun handikoak

zirela ohartu nintzen, harrizko pareta tinkoz eraikiak,

edo, hobe esanda, zulatuak, babes izugarrikoak, epeltasuna

gorde zezaketenak, bizitzeko baldintza onak erakartzen zizkigutenak.

Arlo horretan behintzat gu ginen atzerakoiak, eta ez

leizeak; eta gure aurkako ateraldia baizik ez genuela egin

konturatu nintzen.

Gizarte mistoa zeukaten, eta haien jende ugaritasunak gorabehera

handirik ez zuela jasan zidan. Hizkuntza mailan zehaztasun

batek harritu ninduen: gu bezalako IZ soinua

batzuetan erabiltzen zutela; aldiberekotasunez ote? Ez nuen

– 89 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 89

uste, harria hain garrantzitsua zuten hura hala deitzen zutelako.

AITZ mendi gainean zagerizen harriei, etxeen paretei, esku

artean zeuzkaten tresna ebakorrei... denei AITZ esaten

zieten, eta ni IZ horrek balditu ninduen. Goian egoteagatik,

AR eransteko aholkua eman genien, eta ARKAITZ hitza sortu

genuen. Neregatik ARRAITZ deituko niekeela esan nien, eta,

ustekabean, besteen irribarreen artean etsitu nintzen.

K hura nahiko ezaguna zeukatela konturatu ginen. Maiz

erabiltzen zuten soinua UK zen, baina deus berezirik adierazteko.

Edozein modutan esandako soinu hark uste baino garrantzi

gehiago zeukala iruditu zitzaidan, zergatik ez jakin

arren. Izan nuen susmo txarraren arrazoia nondik zetorkidan

ez nekien ere, agian egun batez denek ahantziko zutela

Arkaitz hitza IZatik zetorrela eta Harria, Arroka eta AR-ekin

osaturik dauden hitzetan bezala, AR-ek gaina hartuko zuela,

ibarreraino zisuran1 uraren esanahia ahantziz.

Elkarrekin egiten genituen bazkariak miresgarriak iruditu

zitzaizkidan, eta elikaduraren osotasuna paregabekoa zen.

Bazkalondoko lo-pausaren ondotik, ibilalditxo bat egitera altxatzen

ginen, biharamuneko janaria harrapa genezan. Maiz,

bidean belar gaizto batzuk biltzen genituen, eta itzuli orduko

egosten ezartzen genituen. Halako ohitura bazeukatela nabaria

zen eta edaten zuten salda bero hark eragin handia haiengan

bazeukala ere bai. Burua galtzen zutela zirudien; eta,

irribarrez lehertzen, ezohiko gauzak egiten hasten ziren.

Behin, denak dantzan aurkitu genituen, lerro luze batean,

korapilaturik zirudien lerro borobilean, txistu bitxi baten

soinupean. Egiten zituzten urrats berdintsuak hain zailak ez

ziruditen; neurkada, aldiz, kolpatuta eta oldartuta.

Gorputzaren pisu osoarekin, lurra tinko zapaltzen zuten,

hankak gehiegi altxatu gabe, oinak doi-doia lurretik altxatuz.

1 Isurtzen zen

– 90 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 90

Halakorik ez nuen inoiz ikusi, ez eta entzun ere. Gustukoa

izan nuen, eta, poliki-poliki, haienganatu nintzen, lerroan

sarturik, lerrorat ausarturik. Nahiz eta denek bat egin, batzuetan

bakoitzak nahi zituen pausoak ematen zituela ohartu

nintzen, eta horrek askatasun handia eman zidan. Dantzari

bihurtu nintzen. Txistularia zutik zegoen, hezurrez egindako

musika tresna hura eskuetan, hiru zuloko makilatxotik aireak

botatzen eta soinu zorrotzak ateratzen. Aspalditik musika

ezagutzen zutela ohartu nintzen, doinua errepikatzen zutelako,

beti musika bera txistu basa horretatik jalgitzen zutelako.

Eta hain polita. Denbora luzaz bera entzuten egon nintzen,

isil-isilik, behin txistularia bilakatu beharko nuela pentsatuz.

Doinuak gogoan atxiki nintzakeela laster konturatu nintzen,

eta burutik ezin kenduriko aire hura luzerako niregan eduki

nuen. Txistuaren aireak belar parrandarekin betiko lotu nituen,

eta egosten genituen belar gaiztoek sortarazten zuten

folklore bihurtuko ziren aire eta dantza haiekin ere. Fite, musuka

eta ukika hasi ginen ere, salda eta ausarkeria bat eginez.

Egunsenti hura lizunkeriaz bete genuen, eta Emiz gozoki

hartu nuen.

Denbora gutxiz ezagutu nituen guztiek harritu ninduten.

Noizean behin zokoratzen nintzen, neure buruari galdera

batzuk egiteko asmotan, eta pausatzen nizkion guziei nire

gogoak urduri keinu batekin erantzuten zien. Hainbeste aurrerapen,

hainbeste galdera...

Laster zerbait egin behar genuela ohartu nintzen. Populu

berri harengandik urrundu, eta betiko ihes egin. Erraza ez

baitzen. Baina bizi izan genituen aurrerapen guztiak gal ez

zitezen, erabaki zuhur bat hartu behar genuen. Hura hartzen

ez bagenu galtzera bagindoazen eta dekadentziaren erroitzean

eroriko ginen. Adio gure irakaspen guztiak, adio gure

– 91 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 91

hizkuntzaren zementu eta harriak. Dena ahanztera, dena galtzera.

Nire helburua berriro burumuinetan tinkaturik, laugarren

banaketa antolatzea bururatu zitzaidan. Lehena ALena izan

zen, leizetik kanpo eta arrazoirik gabe beste bide ezezagun

batean sartu zenean; bigarrena, hartzaren sarraski bortitz harena;

hirugarrena, leize haren inguruan aurkitu genuen populu

berriaren parte bat han bertan utzi genuenean; eta

azkena, orain, gure gizarte berria bi zatitan moztu beharko

genuenean, aitzinera joan nahi zuten gutarrak alde batetik,

eta salda haren pean bizi nahi zutenak bestetik. Banaketa hura

aipatu nuenean, haserre gorriak sortu ziren, batzuk kanpotarra

nintzelako eta inork haien jendeen artean zalaparta

sartzeko eskubiderik ez zuelako, besteek saldaren eraginak

tristeziatik eta bakartasunetik jalgitzen baizik ez zituelako eta

gauza ona ekar zezakeelako. Ados ez nengoen, baina salda

horren irensteak arrazoiak bazituela konturatu nintzen, ondorioarena

bakarrik ez zela, eta horretan sartzen zirenek arazo

intelektual eta afektiboak bazituztela sentitu nuen. Batzuek

haien barne minak sendatzeko edaten zuten; besteek, aldiz,

sentipenak sakonki sentitzeko. Nik nire xedearekin jarraitu

nuen, nahiz eta nire lehen indar gogorra baztertu eta banaketaren

beharra ahulago nire baitan nabaritu. Zerbaitek esaten

zidan ez zirela hain galduak eta haien artean bi talde

bazeudela. Maiz aipatzen zuten K hura edozeinek ez zezakeela

sor iruditu zitzaidan, eta batzuk haien axolagabekeriaz

urrundu behar nituela gogoan sartu zitzaidan.

K-ren kontzeptu hura sakonki ulertu behar nueneko

ideiak nire odol beroa lehuntzera eraman ninduen. Hala zela

banekien, gauza garrantzitsua izan zitekeela, gure bizia eta

hizkuntza aldatuko zuena, bereziki gure euskara. Besteek

– 92 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 92

haien bizi normala egin arren, ni ezin lorik eginez nengoen,

nondik jin edo nora joan galderek izpiritua janez. Halere,

K horren inpaktua hizkuntzan izugarria izan arren, niregain

gehiegizkoa ez zuela izan behar banekien, banendien1,

banoharren2.

Laster horren kontzeptua ulertzen hasi nintzen, maiz zerbait

ukitzean erabiltzen zutelako, baina jakin gabe zergatik.

Materiari lotuta zegoenez, ukimenari, ukanari, eskuari... galdeketan

hasi nintzen. Guk, IZa izan genuen arabera, haiek

UK soinua erabiltzen zuten; eta, laster, esan nahi zuena denek,

agian ni baino errazago eta komeni zitzaielako, ulertu

zuten.

Berehala, konparaketa egin nuen, eta UK soinua IZaren

parean ezarri genuen, eskas genuen kontzeptua gure hizkuntza

batu hartan sartaraziz. Alde batetik, guk geneukan IZa,

BIZia, uretik sortuta, espirituala zen, izatetik etorria; eta,

bestetik, haiek zeukaten UK hari zentzua eta esanahia eman

genien. UKa, ukaitekoari lotuta, materiari erantsita, hartze

eta edukiari parekatuta. Barne-barneko eta aspaldiko soinua

zutela garbi zagerien, agian leku iraunkor hartan bizileku

hartzeagatik. Gizarte itxi haren soinua UK zutela etsitu nintzen,

baina haren zentzua zergatik ez zuten ulertzen ez

nekien. Bitxi zen soinu bat ahoskatzea barneratzen zuen kontzeptua

ezagutu gabe. Esker handienak eman zizkiguten esaten

zutena ulertu zutenean, eta, berehala, U horren ondoan

ezartzen zuten soinua K zela denok kontuan hartu genuen.

K-rik gabe “U”rik ez zen, ez eta ere K-rik “U”rik gabe.

UK soinuaz, IZaren araberako egiturak erabiltzen zituzten

Iza, bizia, ura eta izatea adierazteko puzzlea guk erakutsi bagenie

bezala, eta Ukan, Eduki, Ikus, Esku, Uki, Ukamilo,

Zurka eta beste hainbeste hitz bazerabiltzaten.

1 Aditzen nuen

2 Ohartzen nintzen

– 93 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 93

Iruditu zitzaidan gauza ederrena K haren erabilpena izan

zen. Nahiz eta Ukaneko K hori batzuetan hitz barnean ez

erabili, Ukanaren kontzeptuarekin beti beste K bat eransten

zuten, aditzaren aitzinean zetorrena. Horrek nortasun berezi

bat ematen zien, bai hizkuntzari, bai aditzari. Guk denek,

K horri esker, egileari esanahi zehatza eman nahi ziotela ikusi

genuen, zerbait bazeukala, bazuela.

Ekarpen aberats horiei esker, gure hizkuntza osatzen ari

zitzaigula buruan argi neukan, eta pentsatu nuen banaketa

bortitz hura ez egiteak poztu ninduen.

Hizkuntzalari arrunt bilakaturik eta ergatiboak egiten

zuen osaketa horren arabera, bertze soinu batzuen bila joan

ginen, euskarak, gure hizkuntzak, behar zuen bidetik abiatzen

jarraitzen baitzuen. Jadanik gure mintzairak zituen oinarriei

UK horri lotu genien, eta U harekin soinua asmatu

genuen. Horrek iraultza ederra sortu zigun. Izanarekin,

Ukanarekin, denekin adierazi nahi genuena horren bidez

esan genezakeela ohartu nintzen, hala nola “Daiz” DaIZ hura

zela esateko ala DU harK zeuKala adierazteko. D hura ukanaren

gakoa bihurtu zitzaigun. Norbaitek zerbait hartzen zuenean

DU, EDUN, UKAN eta halako soinuak erabiltzen hasi

ginen. Populu haren ekarpena ederra iruditu zitzaidan, batez

ere hiztegi aberats batera eramango gintuen kontzeptu berriaren

edertasuna.

Zerbait bitxia bazegoen, halere. Nik, haien ondoan, populu

aitzinatuagoa ginela banekien, leizetik atera ginenetik

hainbeste sormen eta ekarpen biziari eta hizkuntzari ekarri

baikenien. Hastapenetik haiek zozo samartzat hartu nituen

arren, zerbait berria erakusten ari zitzaizkidan: salda hura

edan baino lehenago zerbait garrantzitsua sortzeko gai noizbait

izan zirela, haien bizi arruntari zegozkion soinuak asma-

– 94 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 94

tzeko gai ere, eta, beharrak manatzen zien arabera, UKaren

kontzeptu horiek sortzeko ahala izan zutela. Egia aitortzeko,

hark ez zuen IZarekin anitzik ikustekorik, morfologia baizik,

gureak bizian eta gogoan oinarrituta zeudelako, haienak, aldiz,

hartzean, ukitzean eta lapurtzean. Haiek eskua eta gu

burua. Baina berrikuntza hura gurea osatzeko egina zegoela

zirudien, eta gure elkar topatze hura patuan idatzita zegoela

argi zegoen, bai hizkuntza betetzeko, baita gure bizia osatzeko

ere. Eta beste norbaitengandik ikasi balute?

Gero eta bitxiago egiten zitzaidan ez konturatzea kontzeptu

haren garrantziaz, K eta U hura zergatik erabiltzen zuten

ez ohartzea. Ahozko hizkuntza baten elementuak izan arren,

nik gauzak arrazionalizatzeko norbait haien artean izan behar

zitekeela pentsatzen nuen; eta, hala ez bazen, kanpotik ekarritako

kontzeptu linguistikoak izan zitezkeela iruditu zitzaidan,

beste populu batengandik ekarrita, behin edo beste,

beste herri baten topaketari esker ekarritako kontzeptua,

iturburua galduriko aurkitze baten kontzeptua.

Inor ez zen benetan hortaz ohartu ere, gazte hura izan

ezik. Zenbat denbora horretaz konturatzeko iragan zuen ez

nekien; baina, poliki-poliki, elkarrekin aurrerapausoak aztertzen

hasi ginen, berriak asmatzen baikenituen. Horrek lehengo

ideiari urrundu ninduen, eta biak banaezinak bihurtu

ginen, euskararen eraikitzearen bidean bikote banaezina.

Aber zeukan izena. Nondik eta nork eman zion ez nekien.

Uste dut euskarak berak eman ziola izena, eta nire partez ez

nuen gehiago galdegin, hala baitzen, eta ongi iruditzen zitzaidan.

Asmaketa arloan aurrerapen handiak egin genituen,

lan horretan bi baikinen; eta, nahiz eta ni baino askoz gazteagoa

izan, betiko lagungarri izan nuen. Are gehiago, semetzat

hartu nuen. Agian berak ez zekiena erroitzez erroitz ibili

– 95 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 95

ginela zen, eta nire adinak nire itxurarekin ezer ikustekorik

ez zeukala, baina halako adierazpenetan ez nintzela sartu behar

banekien.

Nik zerbait egiten nuenean T soinua erantsi behar zitzaiola

bururatu zitzaion. Geroztik, DUT hitza besteak baino ugariago

erabili genuen. Besteei erakatsi genien. Begi onez hartu

zuten. Ez dakit nola, beste K baten beharra agertu zitzaion

eni mintzatzen ari zitzaidalarik, N Emizi ari zitzaionean eta

DUK, DUN, DU asmatu zituen, genituen. Jadanik genuen G

soinua D-ren atzean ezarririk, DUGU osatu zuen, Z molde

berez, zuei mintzatzen ari zitzaizuenean, eta hola, aditza osatu

arte. Agian nik gure IZaren sistema adieraztegatik eta

Izarekin osatu genituen aditz formak esplikatu nizkiolako denak

hain errazki asmatu zituen, mutiko horren gaitasuna izugarria

baitzen, batez ere gauzak sintetizatzeko zuen

ahalmena.

Jadanik, gure denboretan, N, G eta Z bagenituen IZarekin

batean izanak adieraz ditzagun. Ustekabean horretara kutsatu

nuela uste izana nuen, eta, T, N eta Kren antzera, beste aditz

formak asmatu zituen: G, gurea, I izanarena, L ebentualarena,

balizkoa, Z, zuena.

A bat gauza guztiak mugatzeko behar genuela begi-bistara

etorri zitzaion, soinu errazena, gure morfologiaz ateratzen

zitzaigun soinu naturalena, eta, hala, absolutiboa sortu

genuen.

Atzizkiak gure hizkuntzan izugarriko garrantzia hartzen

hasi ziren, bai aditzetan, baita beste hitzetan ere.

Behin hitz jolasketan ari nintzelarik, BIZIL soinu-hitz zahar

hura ahotik berriz ere jalgi zitzaidan, eta poeta nintzanez

oroituz, hura misterioari lotu nion.

– 96 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 96

Hila, jakingabetasuna, ezagutzen ez genuena, misterio

hutsa. L horrek kontzeptu berri bat hartu zuen: hilarena,

deusarena, ez-ezagutzarena. Behin-behinekoa sortu genuen,

balitza, litzateke, liteke guztia, misterioa, ezezaguna eta halako

jakingabetasuna markatzen zuena.

Aberrek asmaturiko elementuei esker, gure aditzak beste

dimentsio bat hartu zuen; are gehiago, besteen K hura ahala

markatzeko erabili zuenean. Nori bururatu behar zitzaion

ahala marka zezakeela, burua aski argia zuen bati baizik.

Ahoskatzen hasi zen atzizki gisa erabiltzen hasi zen KE hark

bide berriak ireki zizkigun.

Behin, Aberrek, besteengandik urrunduz, errepaso txiki

bat gure hizkuntza berriari eman behar geniola esan zidan,

eta hala hasi ginen:

IZ: Iza, bizia, izatea, ura, baina ere eta besteen eraginez,

harria.

UK: Ukana, edukia, ukitzea.

IL: hilarena, iztilarena, baldintza eta balizkoa..

KE: ahala, ahalmena.

N: ni

D: hura eta zerbait.

G: gu

Z: zu eta zuek

T: nik

K, N: hik

A: mugatzekoa, aitzinean genuen gauza zehatz hori adieraztekoa.

UR: Ura eta uretik isuritako guztiak: Zura, elurra, egurra,

hezurra, zuhaitzak,

AR: zutik zegoen guzia, gorenean zegoen guzia.

– 97 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 97

EME: emea, ama, emaztea, umea baina ere sentimendua,

amodioa eta amatasuna.

AI: beherantz zihoazenak

N: iragana

O: norirena

B!! agintezko soinutzat erabili behar genuela luzatu zidan,

ustekabean erabiltzen genuelako, jakin gabe zergatik. Maiz

esaten baikenuen, BIZ, hala izateko, eta hala B!izi, agintea

izan balitz bezala. Ustekabean teologia hutsean sartzen ginela

ohartu nintzen, eta, horren arrazoirik jakin gabe, ideiarekin

bat egin genuen.

Nire poesiari aterabide bat aurkitu nion egun hartan, BIZIL

hitzari zentzu sakon bat atzemanez: B!I..Z..L. Agintza, hila,

bizia, misteriozko behin-behinekotasuna, ebentuala.

Zenbat denbora ez ote zen iragan hitz hori bururatu zitzaidanetik

ez nekien, baina ustekabean sorturiko hitzen esanahia

behin edo beste argitzen zela horretan kontuan hartu

nuen.

Euskara sortu genuen. Betiko!!!!

Nahiz eta mila hizkuntza geroztik jaio, sekulan ez zela hilko

banekien.

Nahiz eta mila etsaik gero zanpatu, sekulan ez zela hilko

banekien.

Nahiz eta euskaldun batzuek euskara galdu, sekulan ez zela

hilko banekien ere.