B

Aspalditik ikasleek goaitatzen zuten toponimiako kurtso

hori, irakasleak behin baino gehiago aipatu baitzien lurraldetasuna

erakusten duen toponimiaren inpaktua, etnia baten

kulturaren hedadura begiaren bistan uzten duena.

Obsesionatuta egon balitz bezala, irakasleak IZ-era bazter

guztiak ekartzen zituen, gehienetan arrazoiz, besteetan ez,

baina honetan behintzat erakutsi zizkien frogak ukaezinak

– 63 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 63

egin zitzaizkien. Beste batzuetan, aldiz, bere solasa hipotesian

gelditzen zen eta latina eta grekoa erasotzen zituen,

haien nagusitasuna eta haien iturburu ezagun gabea. IBAI hitzari

usu lotzen zaion iturrian bezala, latinezko YBIS iturburua

zalantzan ezartzen zuen, IZBAIaren teoriak bere logika

handia zeukalako eta euskara latina baino aise lehenago existitzen

zelako, hark ere, grekoak bezala, nonbaitetik bere hitzak

hartuta lituzkeelako.

Eredu gisa, maiz aipatzen zizkien ere AMA edo EME hitzak,

M soinuarekin haurrak amari deitzeko erabiltzen duen

soinu naturalaz, MMMMa, muxuarentzat bezala. Beste hizkuntza

anitzetan soinu hori ere agertzen zela zioen; batez ere

indoeuropar hizkuntzetan, euskararen ondoko mintzairetan,

inork inoiz aipatu gabe nondik zetorren. Latinezko MATER

hitzaren balizko iturburua ez zitzaion axola; are gehiago, horren

aurka zaltxan1, zoldarren2, inon M horren lehen zentzua

aipatzen ez zelako. Afera ez zen latinak edo grekoak eman

zuen hitza begiak itxirik onartzea, baizik eta latinak ere daukan

M soinua nondik zetorren eta nola sortu zen aztertzea.

Beretzat, arazorik ez zegoen.

“Beha ezazue”, esaten zien, “latinez: mater; grekoz:

mêtêr, eslabo zaharrez, matir; islandiar zaharrez, mohdir;

albaniarrez, motrë; irlandiar zaharrez, mathir; armeniarrez

mayr; germaniar zahar garaian, muoter; lituaniarrez, mote

eta sanskritoz matar. Nondik heldu ote zaie M horren kontzeptua?

Lehenagoko hizkuntzetatik, edo haiek asmatutako

erro batetik? Zalantzarik ez da esateko hamar hizkuntza horien

kontzeptua beste ama-hizkuntzetatik noizbait ukan dutela,

haien aurrerago zeuden beste hizkuntzetatik; eta,

hizkuntza haien artean, zalantzarik gabe, euskaratik, aitzinagoko

hizkuntza izateagatik soilik. Horrek ez du esan nahi, za-

1 Altxatzen zen

2 Oldartzen zen

– 64 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 64

harrena izan arren, euskara bakarrik existitzen zenik horiek

baino lehenago, baina bizi zirenen arteko bat zela, eta, beharbada,

itsasoen arteko eremuan mintzatzen ziren hizkuntza

gehienetan jadanik M kontzeptu hori bazen. Zergatik ez pentsatu

euskarak ere horretan zerbait ikustekorik baduela?

Interesgarria, ezta?”

Ikasleak mututurik zarraiten1.

“Begira eta IZera itzultzeko, gure leku izenetan harrigarria

baita, IZ horren presentzia, ura adierazteko eta tokiaren

arabera izatik noizbait egindako hitzak esateko, izan daitezen

zuhaitzenak, toki berezienak, ibar ala mendienak, hala nola

beste hainbeste elementuenak. Lekuak eredutzat harturik gure

hizkuntzaren hastapeneraino gigoz2, eta oraino bizirik

dauden izenek, burutik oineraino, gure mintzaira erakusten

digute.

Beha ezazue: jadanik, gure probintzien izenetan, elementu

adierazgarriak agertzen zaizkigu; hala nola, BIZkaia, kai,

ai, beherantz joaten den zerbaiten adierazgarri izanez eta IZ,

uraren kontzeptua dakarren soinua, dudarik gabe. Lurralde

horretan ageri diren hainbeste herri, mendi edo ibar denek

IZ edo UR daukate”, eta zerrenda luze batean sartzen zen:

Ispaster, Berriz, Laukiniz, Lemoniz, Muskiz, Gordeliz,

Fruniz, Gautegiz, Nabarniz, Gizaburuaga, Urduliz, Lizama

(lezama)... “nahiz eta azkeneko iz hori batzuek latinari erantsi.

Zer esan Nafarroan diren guziez, harrigarria baita halako

Izaren aldeko hiztegi hain aberatsa egotea:

Izu, Iza, Enderiz, Goizueta, Leiza, Urdazubi, Urzama,

Lizarra, Urantzia, Murtxante, Auritz, Izaba, Oiz, Arroniz,

Munárriz, Aniz, Orbaizeta, Aoiz, Ostiz, Eskiz, Arizkun,

Izpegi, Bertiz, Olaiz, Agoitz, Zizur, Biurrun, Lizagorria,

1 Jarraitzen zuten

2 Igotzen gara

– 65 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 65

Ziriza, Elizondo, Izagra, Astiz, Oharriz, Arruiz, Uizi,

Lizasoain, Arraiz, Iraizoz, Lizarra, Lizaso, Lizoain,

Orisoain, Oloriz, Iscar, Iso, Izco, Oteiza, Itoiz; horri bai

izen predestinatua ezarri ziotela, ito, iz. Nork jakin behar ote

zukeen bertako izak inguruak ito behar zituela mende batzuen

buruan; sinesgaitza, benetan... eta ur edo herri hotzarekin

diotenak: Leotz, Erriotz, Oroz, Arraiotz, Imotz,

Almandoz, Urroz, Zangotza, Izoz, Urdanotz, Azpirotz,

Alkoz, Zenoz, Oronoz, Bidangoz, Ustarroz, Oscoz,

Imizkoz, Larraioz, Madoz, Galdurroz, eta beste hainbeste.”

Hainbeste ereduren artean, ikasle batzuk aspertzen hasi

ziren, baina berdin zuen, adierazpena tirrinta jo arte segitu

behar baitzuen.

“Hainbat ikerketa eta hiztegi etimologikotan, gure otz

hori OSSUM atzizki akitaniarrari lotzen zaio ere, Landesetan

dagoen Biscarrosse hitzean bezala, edo Biarnon Navarros

edo Giscos beste horietan, Gisacossum hitzean aurki daitekeen

antzera. Jakin ezazue ere Portugalen, Lisboatik nahiko

hurbil, Nafarros aurki daitekeela. Baina aurrerago joanez,

euskararen eragina aski garbi ager daitekeela uste dut, otz,

izotzatik jalgita.

Iza ere Gipuzkoan, Ordiziatik, Itziarrera edo Albistur,

Ormaiztegi, Itzurun, Istiña, Itziar, Iztueta ala Alkiza,

Lizartza, Abaltzisketa, Itsasondo edo Jaizkibel,...”.

Nahiz eta ongi ez oroitu, zerbaitek bultzatzen ninduen

Gipuzkoa hitza Gizpu..koatik etor zitekeela, Gu, IZ, pe??

Uraren bazterrean, Iz osoaren, itsasoaren ondoko lurra,

L... ur... iz... gu.

Araban, Gasteiz, Argomaniz, Estibaliz, Argandoniz,

Albeniz, Izarra, Ariz, Arizaharra, Zurbitu, Apellaniz,

– 66 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 66

Ibisate, Gordeliz, gehienak IZ ur lokalizatzaile atzizkiarekin

osatuak.

Iparrean, Isturitze, Aiziritze, Isturitze, Izpura, Izura,

Ainhize, Zalgize, Oskix, Akize, Bardoze, Barkoxe,

Bizkarrotze, Araotze, Uztaritze, Bizkai, Itsasu, Gixune,

Lapizketa, Lohizune, Miarritze... eta “Zibero”,“IZBERO”tik

heldu daitekeena.

“Begira, euskal ikertzaile hoberenetarik bat Luis Mari

Mujika dugu, eta berak esandakoa kontuan hartzekoa da.

Hitz horien guztien esplikapena Mujikak bere etimologiazko

ikerketetan ematen du, latineko erroa ukan dezaketela

aipatuz eta genitibo lekutzailea izan daitekeela esanez. Ados,

baina zergatik ez onartu genitibo horrek ura dagoen tokia

adieraz zezakeela? Berak, bere ikerketen ondorioz, IZ toponimikoek

ibai-ahoaldeko eskualdearekin bat egiten dutela

gehienbat esaten du; baina ez, dioen bezala, itsasontzi erromatarrak

bertan sartuko litezkeelako, baizik eta Iza euskaraz

ura delako. OS kasuan, IS atzizkia bezala latinezko hirugarreneko

deklinabidearen ICI-tik etortzea litekeela dio.

Formularen eredu analogikoa dirudiela esaten du, nahiz eta

IZ iturburua ez baztertu. Elkar influentziak izan daitezkeela

ere bai.

Nahiz eta euskarak gizon eta emaztearen funtsezko ezberdintasunik

mintzairan ez egin, morfologian esan nahi dut,

erdi aroan asmatu diren femenino ondoko hitzek genitibo

latina dutela dio Mujikak; hala nola, Lopeiza, Otxoiza,

Martiza, Saustiza, edo feminizatuak izan diren hitzetan

IS+A= SA eman dutenak; hala nola, artzaintsa, errientsa. Ez

al da bitxia emaztearena adierazteko IZa ere erabiltzea?

Izaren ugaritasuna erakusten duen barne tokia, magina.

– 67 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 67

Mujikaren aitorpen ederrena hauxe da: Aoiz, Berriz,

Muskiz, Gorliz... eta aipatu ditudan halako hitzetan: “erroa

euskaran, agian, bila daiteke”, dio, “eta beste aldetik, izen latin-

galo erasorik ez baitugu oraingoz konstatatu.” Geroago

liburuan EZ atzizkia horrekin lotzen du, gaztelaniaz diren

izen guziak adierazteko, Gonzalez, Galindez eta halako guziekin”.

“Denbora galduko genuke hainbeste hitz aipatzen, baina

argi da Iza eta Ura izan direla gure toponimiaren elementu

nagusiak. Haien hedaduraz hitz egitea garrantzitsua liteke,

Europan eta Mendebaleko Asian Izarekin egindako toponimiako

hitzak ugariak direlako ere, gehienetan urari loturik

dauden hitzak edo ibai izenak direlako, edo ibaien ondoko

aintzirak, edo itsasoen bazterrean daudelako.

Ezagunak ditugun Islandia, Irlanda (uraren lurra), Istri,

Iranen, Pakistanen, Egipton, Turkian eta inguruko herrietan

dauden Istanbul, Iznit, Tlibissi, Tabriz, Ispahan, Dizful,

Nysa, Issos, Issyk, Istria, Israel, Iskenderum, Islam,

Islamabad, Tisza, Pisidia, Sais, Ischia, Ismailia, Izmir,

Benizli, Izmu, Bisayas, Cris, Timisoara, Missolongi,

Sysran, Nicea, Licea, Iskar, Cisik, Styx, infernuko erreka eta

beste hainbeste; eta, bereziki Misr (Egiptoren arabiar hitza)...

Italian edo beharbada Iztalian, Sizilia, Misena,

Isthmus, Issus, Isonzo, Iseo, Pisa, Portizi...

Pentsa ere tokia adierazteko Mendebaleko Asian Misia,

Lisia edo Istan erabiltzen den atzizkia, IZ atzizkia eta harritzekoa

den tokia markatzen duen An inesiboarekin osatuta...

Atzizki bezala, ikertzaile anitzek diote IZ lokalizatzailea dela,

ugaritasun adierazlea. Zalantzarik gabe horretan gaude, ur

ugariaren lokalizatzaile zaharra, beste hizkuntzetara pasa izan

zitekeena”.

– 68 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 68

Ikasle gehienak aspertzen ari ziren; ez denak, eta hori

nahikoa zitzaion horretan tinko jarrai zezan.

“Istan horrekin, beraz, Pakistan, Afganistan, Kurdistan,

Kazakhstan, Turkmenistan, Turkestan hiria, Uzbekistan,

Kirgizistan,Tadjikistan...

Beste izen batzuk, hala nola, itsaso bazterrean dauden

Tunis, Tingis (Tanger), Zarzis, Bizerta, Biskia, Cisjordania,

Cisleitania edo Ischgl, Isar Alemaniako ibaia, Bizkia, edo

hurbilago eta mendebalean diren Olisipo (Lisboa) eta

Portugalen kokatzen diren beste hainbeste. Harritzekoa da

ikustea nola Lusitaniako itsas bazterrean Bizkaia hitza aurki

daitekeen, itsasora jaisten den kasko baten izena adieraziz, IZ

eta AI batuz. Lisboaren inguruko itsasertzean beste herriak

ala ibaiak Iz-rekin eginak direla ohar gaitezke ere; hala nola,

Cascais, Cabriz, Erizeira, Ameais, Palais herri edo herrixkak

eta Lizandro erreka.

Zer esan Hispania, Hispalis (Sevilla) hitzez, gehiago oraino

Paris, Parissi zelta populu baten izenetik datozen hitzez,

Seinaren uharte batean bizi izan zena. Beste hitz soilek daukaten

esanahia ere harritzekoa da Mistral, Mediterraneoko

depresioetatik datorren haizea edo Oasis, beti Is lekutzailearekin

azaltzen duen basamortuan dagoen ur-tokia. Isca, portugesez

arrainak arrantzatzeko erabiltzen den beita1 da,

bereziki atunak, ezpata arrainak eta halako arrain handiak

arrantzatzeko erabiltzen diren arrain txikiagoak.

Egia da latineko hiztegi batek sekulan hitzen iturbururik

ematen ez duela, denak zerutik etor balira bezala, eta inoiz

ez dute erroa adierazten. Egia da ere latinak funtsean euskararekin

gutxi ikustekorik daukala, hitzen erroari dagokionez,

latinak euskarari gero erakarri dizkion hitz ugariez aparte.

Ez, ez, hasierako morfologia, eta fonetika esan nahi dut.

1 Arrainak bazkatzekoa

– 69 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 69

Halere, elementu batzuk bitxiak dira; hala nola, ISrekin,

Quis nor, edo zentzu zabalago batean IS ablatibo lokalizatzailea

izatea, Aquis, Aquais bezala. Beste adierazgailu batzuk

izan litezke ere Piscis, arraina, Pistrix, balea, Viscus eta

Viscerus, barneko errainak. Grekoak ere Idis, Acis, Chalis

eta halako anitz baditu.

Aipamen berezi bat egin nahi nuke hemen: lehengo lengoajeetan,

zaharrenetan esan nahi dut, ligurioa bazegoen,

oraingo Italiako iparraldeko inguru zabal hartan mintzatzen

zena, italieraren eta zeltikoen arteko hizkuntza, dirudienez;

eta honen toponomastikan, lekuzko hitz ugari ASK eta OSK

(asque,osque) atzizkiekin bururatzen da. Ez al da aldiberekotasun

bitxia, Baskoin, Basque, Vasco eta beste hitzekin bat

egitea, Oskix, Ozkiz (Zuberoko mendia edo lepoa)... egiten

duen bezala? Eta Lascaux, laskoz?”

Ez zekien segitu edo ez, baina hain beroturik zegoen, aurrera

jarraitu zuela:

“Mitologiak bere garrantzia badauka, eta Iz soinua hartzen

duten hitzak ugariak dira: Ismena, Ediporen alaba, Isis

eta Osiris, grekoen sinesmenetatik hartuta, Ishtar semiten

zeruaren jeinua, Iseut... eta benetan harritzekoa dena Kristos

izena da, Kristo, Christ eman duena eta “is” barnekiarekin

egina dagoena eta olioaren bustia esan nahi duena. Biblian

agertzen diren Isaak, Ismael, Moises ahantzi gabe. Umorea

ez galtzeko, aipa ditzagun ere “Iscariota” Judas apostolua zenaren

izengoitia eta “Artista” mitologiakoa baino, elukubrazioneetan

aritzen den zerbitzariaren izatea.

Gaurko Frantzian eta inguruko herrietan ere, urarekin dakusaten

hitz anitz bada; hala nola, Isle eta Isere ibaiak, Iseran

mendia, Isard mendietan dabilen aberea, Issarles aintzira,

Baïse erreka, Issyrekin egiten diren herri izenak, Isse, Issard,

– 70 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 70

Issé, Issey, Issancourt, Issenhausen, Ids eta Ifs ibaia,

Izaourt, Is, Bischeim, Lisburg, Issoire, Issigeac, Issanges,

Issans, Les Eyssies, Lis erreka, Issehan, Isberg, Anniissy,

Isles, Cisieux, Lisieux, Auñamendietan dagoen Aubisque

lepoa, Alpeetan dagoen Bisorte ur-jauzia, Isola edo Lisola

Alpeetan ere eta A. Dauzat eta Ch. Rostanden hiztegi etimologikoan

hidronimo bat bezala adierazten duten Eix, benetan

iturburu ilunekoa. Arise ibai baten izena, Liz, Garona garaian

dagoen beste bat, Hispanian Lez bihurtu dena; Isches,

Ister, Issor edo iparraldeko uharteetan erabiltzen den Is izena,

Is Feroe, Is Orcadia, is Shetland eta abar. Ameriketan diren

Missouri, Mississipi ibaiak edo Mistassini aintzira”.

Ikasleekin pozik zegoen. Gaurko kurtsoa ez baitzuen batere

prestatu, eta, azken finean, gehien-gehienik betetzen zutenak

halakoak ziren. Eta ikasleek haien barne-barnean gauza

bera sentitzen zuten.

Iguazu hitzak harritu zituen, Guaranik ere bai, indio izenak

zirela baitzekiten.

IZ GOAZ ZU sinesgaitza zuten interpretazio bitxi horrekilan

ez zitekeela aitzinera joan esaten zuten eta bere buruan

asmatutako zerbait baizik ez zela zioten. Zientifikoa ez zen.

Uruguay, aldiz, bai... Ur..gu..ai (behera aldera doana). Beste

esanahia omen du indioz, bare kurkuiluen lekua, baina zer

hobe ura baino karakoilen biziarazteko?

Ikasleek zerbait garbi bazekiten: irakaslearen hipotesi hori,

obsesio bat izan arren, Izaren erran nahia sistematikoki

erakusten zien ereduetan bazageriela. Batzuetan akats batzuk

egitera eramaten zuen, baina hainbeste aldiberekotasun aurkitzea

txantxetakoa ez zen. Hanka sartze batzuk egiten zituela

bazekiten ere, nahiz eta haien ezjakintasunak hori pentsatzera

bultzatu. Ikasle gazte guzientzat bezala, idatzitakoak sakra-

– 71 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 71

tuak izaten ziren, eta aski zen edozein gauza liburu batean

agertzea onargarria izateko. Eta maiz hori gertatzen zitzaien,

batez ere greko ala latineko jatorria azaltzen zuten hitzekin,

inon ez baitzen idatzia hori baino lehenago mintzatzen ziren

hizkuntzetan iturburua har zezaketela, aurre- indoeuroparretan.

Aski garbi zegoen latinak, zeltak, grekoak eta halako hizkuntzek

ere nonbaitetik erroak zurkaiztu zituztela; eta, nahiz

eta gizakiak hizkuntza berriak asmatzeko gai izan, sustrai batzuk

lehenagoko mintzairetatik hartuak ziren; eta, Europako

kasuan, euskaratik eta aitzin denboretan bizirik zeudenetatik

ere.

Batzuetan, ikasleen mesfidantza derrigorrezkoa zen; batez

ere, umorez beterik, nahitaez gauzak nahasten zituelarik.

Esan bezala, gazteak konbentzitzeko, irakasleak esandakoak

nonbait idatzirik agertu behar ziren, eta imajinazio baten iturritik

zetozen gogoetek bi bide zeukaten, sinesmenarena eta

onarpenarena, irakaslearen ikerketa pentsamenak interesgarriak

iruditzen zitzaizkielako edo bigarrena, bazterpena eta

ez-onarmena. Batzuentzat, txorakeria bat baizik ez zen, baina

beharbada ez zekitena, zientziak irtenbiderik aurkitzen ez

zuelarik, misterioari, poetikari eta asmakuntzari lekua utzi

behar zitzaiela. Erreakzio horri erantzun zehatza eman ziezaion,

irakasleak liburu bat idaztea pentsatu zuen, batez ere

euskal iturburuaz arituko zen liburu bat, bere teoriaren berri

emateko gisan, ikasleek idatzita ikusirik zalantzarik ukan ez

zezaten. Idatzirik zegoena sakratua omen zen.

Nahiz eta hark ez etsitu hala zenik, pozik eta gustura zeuden,

betiko lelo zaharretatik urruntzeagatik eta zerbait berria

entzuteagatik.

Munduko toponimian eta fonologian euskal erro eta soinuetatik

heldu ziren hainbeste hitz ikusiz, misterio izugarri

– 72 –

Izotzetik_BARRUA 26/11/08 17:02 Página 72

bat zeukaten begi aurrean: euskal influentziaren hedadurarena

eta euskal jendeen ibilbidearena. Edozein hizkuntzatan

ikus genezakeen euskal iturriaren tanta berezi hori nola adierazi,

nola froga? Adimenetik kanpo genuen zerbait zen, baina

poesiak eta bitxikeriak leiho itxiak irekitzera eta hipotesi

berrietan sartzera laguntzen ahal gintuen.

Froga gehiago ukan zezaten, liburu horretan hizkuntza

berri bat asmatzea pentsatu zuen, euskararen pareko mintzaira

fabrikatuta, edozein oinarrizko soinurekin, soinu berezi

batekin hasia eta hazia eta, izadiak lagundurik, edozein hizkuntza

asma zezakeela erakusteko. Baina hori guztia egiteko

astirik ez zeukan, eta beste aro baterako baztertu zuen.